Η γέννηση του φοιτητικού κινήματος στην Ελλάδα

Πρόλογος

Το βιβλίο αυτό αποτελεί εκλαΐκευση της διδακτορικής διατριβής μου με τίτλο «Σοσιαλιστική σκέψη και σοσιαλιστικές κινήσεις των φοιτητών στα αθηναϊκά ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα (1875-1922)», η οποία υποβλήθηκε και εγκρίθηκε το 2006 στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, στο Εργαστήριο Ιστορίας της Εκπαίδευσης του Παιδαγωγικού Τμήματος Νηπιαγωγών, με επιβλέποντα καθηγητή τον κύριο Απόστολο Παπαϊωάννου.
      Καθώς υπήρξα συνδικαλιστής φοιτητής στο τμήμα Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ίδιου πανεπιστημίου, ήταν λογικό να με ενδιαφέρει η ιστορική διαδρομή του προοδευτικού φοιτητικού κινήματος, όχι μόνο σε σχέση με τα όσα διαδραματίζονται στον στενό χώρο των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων της Αθήνας, αλλά και –κυρίως ίσως– σε σχέση με τα όσα συνέβαιναν στην υπόλοιπη ελληνική κοινωνία.
      Ειδικά η περίοδος στην οποία αναφέρεται το παρόν βιβλίο είναι ακόμα και σήμερα σχετικά σκοτεινή, όχι αρκετά μελετημένη από τους ιστορικούς και ίσως μοιάζει βαρετή. Καθόλου, όμως, δεν ισχύει κάτι τέτοιο. Πρόκειται για μία περίοδο πολύ έντονων ιδεολογικοπολιτικών ζυμώσεων αλλά και σφοδρών συγκρούσεων με τις κατασταλτικές δυνάμεις. Όλα αυτά, μέσα σε έναν περίγυρο οικονομικό, κοινωνικό και πολιτικό ενός κράτους, ενός έθνους, ενός λαού που ακόμα δεν είχε ολοκληρωθεί. Έτσι, καθώς κάθε κοινωνική ομάδα αναζητούσε τον ρόλο της στην ελληνική κοινωνία, γεννιούνταν πολλές αντιφάσεις που ζητούσαν λύση. Καθόλου παράδοξο, ανάλογες –αλλά σε καμία περίπτωση ίδιες– είναι πολλές από τις αντιφάσεις που βιώνει η ελληνική κοινωνία και σήμερα.
      Επ’ ουδενί το βιβλίο αυτό δεν καλύπτει όλες τις πλευρές του θέματός του. Αυτό οφείλεται στην απουσία στοιχείων αλλά και στην αντικειμενική αδυναμία (λόγω προβλήματος αναπηρίας) να έχω πρόσβαση σε περισσότερα αρχειακά έγγραφα, αν και έκανα το μέγιστο που μου επέτρεπαν οι δυνάμεις μου. Οφείλω, πάντως, να ομολογήσω ότι δεν έγιναν από τότε πολύ καλύτερες εργασίες.
      Ως προς τα «εργαλεία» που χρησιμοποίησα για την ερμηνεία των γεγονότων, αυτά ήταν τα μαρξιστικά-λενινιστικά, καθώς θεωρώ ότι προσφέρουν –ανάμεσα σε άλλα– μεγαλύτερη ευχέρεια για την ανάλυση τόσο των κοινωνικών φαινομένων (συγκρούσεις ιδεολογικές, πολιτικές, κοινωνικές, βίαιες και μη) όσο και του χαρακτήρα της εποχής. Επιτρέπει, ακόμα, και τη σωστή ανάλυση πολιτικών και κοινωνικών φαινομένων, όπως ο εθνικισμός, ο οποίος σήμερα δεν έχει τον ίδιο χαρακτήρα με αυτόν που είχε π.χ. στις αρχές του 19ου αιώνα ή και του 20ού ακόμα σε μία σειρά χωρών.
      Έλαβα υπόψη μου το επίπεδο ανάπτυξης της ελληνικής καπιταλιστικής οικονομίας, τη θέση της Ελλάδας στο κεφαλαιοκρατικό σύστημα –ιδίως στην ιμπεριαλιστική του φάση–, το επίπεδο ανάπτυξης της πολιτικής και κοινωνικής συνείδησης των φοιτητών και των λαϊκών στρωμάτων και τέλος το επίπεδο συνδικαλιστικής οργάνωσης. Κριτήριο για να εκφράσω τις θέσεις μου για μία σειρά ζητημάτων –γιατί ένας ιστορικός δεν μπορεί να είναι απλά χρονικογράφος– ήταν το αν οι δράσεις των φοιτητών προωθούσαν την υπόθεση της κοινωνικής επανάστασης στην Ελλάδα. Φυσικά, για την περίοδο που ο μαρξισμός δεν ήταν παρών στον ελλαδικό χώρο η κρίση μου διαφέρει σημαντικά από ό,τι για την περίοδο που κάνει τα πρώτα του βήματα. Στη δεύτερη περίπτωση έχω κριτική διάθεση έναντι των δεξιών και αριστερών αποκλίσεων, οι οποίες σαφώς υπήρχαν. […]

Πριν να εξεταστεί το αντικείμενο της εργασίας, είναι μάλλον υποχρεωτικό να παρουσιάσουμε το κοινωνικό, οικονομικό και πολιτικό γίγνεσθαι της περιόδου σε αδρές γραμμές, ώστε να γίνει καλύτερα κατανοητό το περιβάλλον μέσα στο οποίο έδρασαν οι πρωτοπόροι Έλληνες σοσιαλιστές φοιτητές και να γίνουν αντιληπτές οι αντικειμενικές συνθήκες –αν και θεωρημένες, ως ένα βαθμό τουλάχιστον, υποκειμενικά– που οδήγησαν στην εμφάνισή τους. Επειδή δε, είναι αδύνατο να δούμε την ελληνική πραγματικότητα χωρίς να έχουμε μια γενική εποπτεία της διεθνούς, ιδίως της ευρωπαϊκής κατάστασης, προηγείται η θεώρηση των θεμάτων της Ευρώπης και έπεται η ενασχόληση με τα θέματα της χώρας μας. Καθώς μάλιστα είναι δύσκολο να γίνουν κατανοητές οι συνθήκες μέσα στις οποίες γεννήθηκαν και ανδρώθηκαν οι σοσιαλιστές φοιτητές από το 1875 ως το 1922 μελετώντας μόνο τις συνθήκες αυτών των ετών, επιβάλλεται η γνώση των ευρωπαϊκών πραγμάτων τουλάχιστον από το 1848 και έπειτα, όπως ακριβώς και των ελληνικών, ώστε να αναδειχτούν συνολικά η εικόνα και τα γενεσιουργά αντικειμενικά αίτια.
      Για την Ευρώπη ο 19ος αιώνας ήταν μακράς διαρκείας και ξεκίνησε με τη Γαλλική Επανάσταση του 1789, για να τερματιστεί με την έναρξη ή το τέλος του Α΄ Παγκόσμιου πολέμου ή την Οκτωβριανή Επανάσταση• πάντως πριν από το 1920. Τότε εμφανίστηκε ο καπιταλισμός σε όλες τις εκδοχές του (φιλελεύθερος και ιμπεριαλιστικός). Καλλιεργήθηκαν μεγάλες προσδοκίες σε όλο τον κόσμο, εμφανίστηκαν το βιομηχανικό προλεταριάτο και οι εργατικές οργανώσεις, και σε συνδικαλιστικό επίπεδο διαδόθηκαν οι δημοκρατικές ελευθερίες, υπήρξε επιστημονική έξαρση και πνευματική αναγέννηση. Δηλαδή, ήταν ένας αιώνας θριάμβου και αισιοδοξίας αλλά και άγριας εκμετάλλευσης των ανθρώπων από ανθρώπους, που έφερε εξαθλίωση σε εργατικές μάζες, υποδούλωση λαών, συνεχείς εξεγέρσεις και κοινωνικές επαναστάσεις. Ήταν λοιπόν ένας αιώνας με αντιφατικά μηνύματα, το ίδιο αντιφατικά με το κυρίαρχο σε αυτόν κοινωνικοοικονομικό σύστημα.
      Ο ελληνικός 19ος αιώνας αρχίζει με την Επανάσταση του ’21 και τελειώνει με τη Μικρασιατική Καταστροφή. Τη χρονική αυτή περίοδο επικράτησε εξαιρετικά μεγάλη πολιτική αστάθεια, αλλοπρόσαλλη εξωτερική πολιτική, χαμηλή οικονομική ανάπτυξη, παρακμή της υπαίθρου, συνεχείς λαϊκές εξεγέρσεις, ανάπτυξη του παρασιτικού-μεταπρατικού κεφαλαίου. Τελικά, ήταν ένας αιώνας που είδε ανολοκλήρωτη την κοινωνική –ως ένα βαθμό και την εθνική– επανάσταση που ευαγγελιζόταν το 1821. Η Ελλάδα ήταν (και παραμένει;) μία βαθύτατα εξαρτημένη από τις διεθνείς κεφαλαιοκρατικές δυνάμεις χώρα τόσο σε οικονομικό, όσο και σε πολιτικό επίπεδο.

Το βιβλίο του Βαγγέλη Καραδήμα αποτελεί μια πολύ αξιόλογη μελέτη που καλύπτει ένα σημαντικό κενό στην ιστοριογραφία της εκπαίδευσης αλλά και του φοιτητικού κινήματος, καθώς μελετά τις ρίζες της εμφάνισης των σοσιαλιστικών και αναρχικών ιδεών στο ελληνικό πανεπιστήμιο. Παράλληλα διερευνά τις σχέσεις του φοιτητικού κινήματος με τα εθνικά και κοινωνικά τεκταινόμενα αλλά και με τα πρώτα βήματα της εργατικής τάξης στην Ελλάδα, σε μία περίοδο ενίσχυσης του μεγαλοϊδεατισμού..

Θανάσης Γάλλος      Ερευνητής στα Αρχεία Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας

Μια διεισδυτική ματιά στις κινητοποιήσεις των σοσιαλιστών φοιτητών στην Ελλάδα του τέλους του 19ου και των αρχών του 20ου αιώνα, προσφέροντας μια κριτική αποτίμηση του ριζοσπαστισμού αιτημάτων και κινήσεων, στο πλαίσιο της κυριαρχίας του εθνικισμού και του κοινωνικοοικονομικού μετασχηματισμού της ελληνικής κοινωνίας κατά το τέλος του 19ου αιώνα. Παρουσιάζονται κριτικά οι επιμέρους ομάδες που συγκρότησαν το σοσιαλιστικό φοιτητικό κίνημα στην Ελλάδα του Τρικούπη και του Βενιζέλου, και επιχειρείται η συσχέτισή τους με ευρύτερες ριζοσπαστικές/σοσιαλιστικές κινήσεις που είχαν εκδηλωθεί στην ελληνική κοινωνία.

Κώστας Γαγανάκης     Αναπληρωτής καθηγητής. Νεότερης Ευρωπαϊκής. Ιστορίας Πανεπιστημίου Αθηνών

Ο Βαγγέλης Καραδήμας γεννήθηκε το 1974 στην περιοχή του Γκύζη, όπου και κατοικεί μέχρι σήμερα. Σπούδασε Ιστορία και Αρχαιολογία στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων από το 1994 μέχρι το 2001 και πήρε τον τίτλο του Διδάκτορα το 2006 στο Παιδαγωγικό Τμήμα Νηπιαγωγών, με επιβλέποντα καθηγητή τον Αποστόλη Παπαϊωάννου (Εργαστήριο Ιστορίας Εκπαίδευσης).

Επικοινωνία με τον συγγραφέα: vagkarad@gmail.com