Η αμφισβήτηση στα κόμικ

Με το πέρασμα των χρόνων τα κόμικ καταξιώθηκαν ως λογοτεχνικό είδος, μέσα από το οποίο πολλοί χαρισματικοί δημιουργοί άφησαν εποχή με την ευρηματικότητά τους στα κείμενα και ιδίως στις εικόνες, και με εύθυμο τρόπο ψυχαγώγησαν, προβλημάτισαν αλλά και εκπαίδευσαν νεανικό και ενήλικο κοινό.
      Η παρούσα μελέτη αναφέρεται σύντομα στο τι είναι και από πού ξεκίνησαν τα κόμικ, πώς αναπτύχθηκαν και εξελίχθηκαν στη χώρα μας και ποια είναι η σημερινή τους πραγματικότητα. Στη συνέχεια, περνώντας από τα κόμικ στο κωμικό, γίνεται αναφορά στο χιούμορ, σε κάποιες βασικές θεωρίες που έχουν διατυπωθεί για αυτό, με ιδιαίτερη έμφαση στην πρόσφατη θεωρία του λεκτικού χιούμορ (Γενική θεωρία του λεκτικού χιούμορ). Στις δύο από τις τρεις μονογραφίες που παρουσιάζονται και αναλύονται σε αυτό το βιβλίο (Mafalda και Peanuts) υπάρχει η παρέμβαση του μεταφραστή, γιατί δεν είναι απευθείας γραμμένες στη γλώσσα μας. Για τον λόγο αυτόν γίνεται μια σύντομη ανάλυση στο μεταφραστικό πρόβλημα, και ειδικά στις δυσκολίες που παρουσιάζει η απόδοση του χιούμορ.
      Το χιούμορ και τα κόμικ δεν προσανατολίζονται μόνο προς το νεανικό κοινό, παρ’ όλα αυτά γίνεται μια σύνδεση γενικά με τη λογοτεχνία και τα κείμενα που απευθύνονται στους νέους. Από τα διάφορα στοιχεία που χαρακτηρίζουν τα κόμικ, εστιάζουμε στην αμφισβήτηση και πώς αυτή εκφράζεται από το (ουδέτερο) Σπουργίτι του Αρκά, τη (θηλυκή) Mafalda του Quino και τον (αρσενικό) Charlie Brown του Schulz. Τρεις ήρωες νεαρής ηλικίας, σε διαφορετικά μέρη του κόσμου, με ανεπτυγμένη ευφυΐα, που κάνουν παιδιά και ενήλικες να χαμογελούν ή και να γελούν με το πώς εκείνοι βλέπουν τον κόσμο των μεγάλων μέσα στον οποίο ζουν. Εξάλλου, ένα παιδί εξακολουθεί να κρύβεται πάντα μέσα σ’ έναν ενήλικο, όπως και ένας σοφός ενδέχεται να εκκολάπτεται σε κάθε παιδί.

GOOD OLD CHUCK – ΠΑΛΙΟΦΙΛΕ ΤΣΑΡΛΙ ΜΠΡΑΟΥΝ
PEANUTS

Φιστίκια, ακριβής μετάφραση, τρίχες / ψιλοπράγματα, μεταφορική χρήση της λέξης από τους Αμερικάνους. Ψιλοπράγματα, εντελώς ανακριβής μετάφραση. Μόνο με τη λέξη «ψιλοπράγματα» δεν μπορεί να χαρακτηριστεί η σειρά εικονογραφηγημάτων Peanuts του Charles Schulz, μια από τις μακροβιότερες και πιο επιτυχημένες σειρές στριπ που υπήρξαν ποτέ. Η σειρά ξεκίνησε τον Οκτώβριο του 1950 και τελείωσε τον Φεβρουάριο του 2000 με τον θάνατο του δημιουργού της, ο οποίος είχε ήδη δηλώσει την πρόθεσή του να αποσυρθεί για λόγους υγείας (όπως είχε κάνει και ο Hergé). Στην Ελλάδα αυτή η σειρά έγινε γνωστή τη δεκαετία του εβδομήντα, όταν ο σκύλος Snoopy είχε αρχίσει να παραγκωνίζει τον χαρακτήρα του πρωταγωνιστή Charlie Brown, και γι’ αυτό υπάρχει στην ελληνική κοινή γνώμη η λανθασμένη εντύπωση ότι το όνομα της σειράς συμπίπτει με εκείνο του ευφυούς και πολύ ιδιαίτερου σκύλου. Σε σχέση με τις άλλες δύο που θα παρουσιαστούν σε αυτό το βιβλίο, αυτή έχει γνωρίσει τη μεγαλύτερη εμπορική εκμετάλλευση και μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο και στην τηλεόραση αρκετές φορές. Μάλιστα, στη Σάντα Ρόζα των ΗΠΑ ιδρύθηκε ένα μουσείο μετά τον θάνατο του δημιουργού. Ανάμεσα στα διάφορα εκθέματα υπάρχει και το γραφείο πάνω στο οποίο σχεδίαζε τη σειρά. Ήταν φυσικό και επόμενο κάτι τόσο δημοφιλές, ειδικά στις ΗΠΑ, να εξαργυρώσει μεγάλο μέρος της δημοτικότητάς του στο ταμείο, όμως η πραγματική του αξία δεν βρίσκεται στα εκατομμύρια δολάρια από τα μπλουζάκια και τις κούκλες, ούτε στις ταινίες όπου οι χαρακτήρες των Peanuts αποκτούν κίνηση και μιλούν με τις φωνές ηθοποιών.
      Ο Schulz άγγιξε την ψυχή πολλών ανθρώπων με τα απλά σχέδια της πένας του –σχέδια που δημιουργούνταν κυριολεκτικά με μία μονοκοντυλιά– και την οικονομία των φράσεών του, κεντώντας πάνω στην απελπισία που προέρχεται από τη συναίσθηση της ματαιότητας της ίδιας μας της ύπαρξης. Σε αυτό που συνέβαινε μέσα στο μυαλό τού κάθε αναγνώστη καθώς διάβαζε τα στριπ και στο χαμόγελο που σχηματιζόταν στα χείλη από περιστατικά που στην ουσία δεν ήταν αστεία, βρισκόταν αυτό που έκανε τη σειρά τόσο αγαπητή και της χάρισε σχεδόν πενήντα χρόνια ζωής.

MAFALDA - ΣΥΓΧΑΡΗΤΗΡΙΑ ΣΤΟΥΣ ΑΙΣΙΟΔΟΞΟΥΣ

Ο κόσμος του χιούμορ και των εικονογραφηγημάτων ευτύχησε από μια αποτυχημένη διαφήμιση πλυντηρίων. Το 1963 η διαφημιστική εταιρεία «Agens Publicidad» ζήτησε από τον Joaquin Salvador Lavado, γνωστό με το ψευδώνυμο Quino, να φτιάξει ένα στριπ για να λανσάρει ηλεκτρικές συσκευές της εταιρείας «Mansfield». Έψαχναν χαρακτήρες εμπνευσμένους από τα Peanuts του Schulz και την Blondie του Chic Young, και ήθελαν το όνομα να ξεκινάει από «Μ». Η διαφημιστική καμπάνια δεν έγινε ποτέ, αλλά η Mafalda γεννήθηκε και μεγαλούργησε ως κόμικ στριπ από τον Σεπτέμβριο του 1964 μέχρι τον Ιούνιο του 1973 σε διάφορες εφημερίδες του λατινοαμερικάνικου τύπου.
      Συγχαρητήρια στους αισιόδοξους λοιπόν, γιατί η ίδια κάθε άλλο παρά αισιόδοξη υπήρξε. Ο χαρακτήρας της Λατινοαμερικάνας Mafalda είναι ο πιο πολιτικοποιημένος από τις τρεις περιπτώσεις που μελετώνται σε αυτό το βιβλίο, γεγονός που μπορεί να εξηγηθεί και από το παγκόσμιο γίγνεσθαι τα εννέα χρόνια που κυκλοφόρησε το κόμικ αλλά και από τις εξελίξεις στον κόσμο κατά τα παιδικά χρόνια του δημιουργού της.
      Εκτός λοιπόν από την απαισιοδοξία, βασικό χαρακτηριστικό της είναι η αμφισβήτηση για οτιδήποτε παρουσιάζεται ως ομαλή λειτουργία του δημόσιου βίου και της σωστής τάξης πραγμάτων. Αναμφίβολα πρόκειται για παιδί με πολύ ιδιαίτερες ανησυχίες. Αυτές οι ανησυχίες της την οδηγούν συχνά στο να απευθύνει ερωτήσεις στους ενηλίκους που τους φέρνουν σε τρομερά δύσκολη θέση γιατί, αφενός, δεν τις περιμένουν και, αφετέρου, για να τις απαντήσουν πρέπει με κάποιον τρόπο να δικαιολογήσουν τη δική τους στάση στο εκάστοτε θέμα, πράγμα που δεν είναι καθόλου ευχάριστο.
      Τα προβλήματα της Αργεντινής του τότε είναι όσο ποτέ άλλοτε επίκαιρα στην Ελλάδα του σήμερα. Μιλάμε για δυο χώρες που βίωναν και βιώνουν απανωτές κρίσεις, που βρέθηκαν και οι δύο σε επιτήρηση από το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο με διαφορά μιας δεκαετίας περίπου (επειδή «έδεσαν» το εθνικό τους νόμισμα με άλλο ισχυρότερο) και που είδαν το βιοτικό επίπεδο των κατοίκων να υποβαθμίζεται απότομα και σε μεγάλο βαθμό. Όπου λοιπόν εξακολουθούν να υπάρχουν αισιόδοξοι άνθρωποι μετά από όλα όσα έχουν συμβεί, πραγματικά τους αξίζουν συγχαρητήρια.

ΣΠΟΥΡΓΙΤΙ ΕΙΣΑΙ ΚΑΙ ΦΑΙΝΕΣΑΙ - ΑΡΚΑΣ
ΟΙ ΧΑΜΗΛΕΣ ΠΤΗΣΕΙΣ ΕΝΟΣ ΣΠΟΥΡΓΙΤΙΟΥ

Η μετεξέλιξη του Ισοβίτη και του Μοντεχρήστου είχαν ως αποτέλεσμα να ξεκινήσουν οι Χαμηλές Πτήσεις δυο σπουργιτιών στο περιοδικό Έψιλον της Κυριακάτικης Ελευθεροτυπίας το 1991, πτήσεις που κράτησαν μέχρι το 1997 με την έκδοση συνολικά επτά άλμπουμ. Το ζεύγος σπουργιτιών, πατέρας και γιος, πλαισιωμένο από κάποιους περιφερειακούς ήρωες, στην πλειονότητά τους επίσης πτηνά, προκαλεί με τις λογομαχίες του αμφισβήτηση και ανατροπή σε κάθε μικροαστικό πρότυπο και καθωσπρεπισμό. Χωρίς να υπάρχει η πρόθεση σε καμία περίπτωση να εκφραστεί η άποψη ότι τα σχέδια της σειράς είναι δευτερεύουσας σημασίας –σχέδια που χαρακτηρίζονται από μεγάλη ποικιλία χρωμάτων και ωραίους συνδυασμούς στοιχείων του αστικού τοπίου οι οποίοι αποτελούν μια πολύ γλαφυρή και ρεαλιστική απεικόνισή του– εκεί που οι Χαμηλές Πτήσεις διαπρέπουν είναι στα κείμενά τους.
      Το Σπουργίτι είναι ο πιο αθυρόστομος και ασεβής χαρακτήρας από τους τρεις που αναλύονται στην παρούσα μελέτη. Η επιλογή του συγκεκριμένου πτηνού για να ενσαρκώσει αυτόν τον ήρωα κάθε άλλο παρά τυχαία είναι.
      Αν και από τη συγκεκριμένη σειρά λείπουν εντελώς οι άνθρωποι ως παρουσία, οι ανθρώπινες τάσεις είναι παρούσες μέσα από τα ζώα-πρωταγωνιστές με κυριότερο τον σαρκασμό διά στόματος Σπουργιτιού.
      Πίσω από τα αστεία και τους αστεϊσμούς στις Χαμηλές Πτήσεις κρύβεται το απαισιόδοξο και απελπισμένο βλέμμα του δημιουργού για τον άνθρωπο.

ΣΥΝΑΙΣΘΗΜΑ

Το κυρίαρχο συναίσθημα, που είναι και το αντικείμενο αυτής της μελέτης, είναι φυσικά η αμφισβήτηση. Οι βασικοί ήρωες και στις τρεις σειρές είναι άτομα με διάνοια ανώτερη από την ηλικία στην οποία βρίσκονται. Έχουν πολλά άγχη, ανησυχίες και προβληματισμούς, των οποίων βάση αποτελεί η αμφισβήτηση απέναντι στον κόσμο που έχουν διαμορφώσει οι ενήλικοι. Ο Charlie Brown έχει ανησυχίες εσωτερικές, η Mafalda είναι πολιτικοποιημένη και το Σπουργίτι μέσα από τις περιπέτειές του αμφισβητεί συγκεκριμένα την ελληνική αστική κοινωνία και τάξη. Άλλο ένα συναίσθημα που είναι διάχυτο και στις τρεις περιπτώσεις είναι η απαισιοδοξία για τη μελλοντική πορεία του κόσμου.
     Γιατί όμως συμβαίνει αυτό; Είναι απλώς απείθαρχοι αμφισβητίες που κάνουν σαματά με απώτερο σκοπό μόνο να στεναχωρούν τους γύρω τους; Γιατί οι δημιουργοί τους σκέφτηκαν να τους προικίσουν με αυτές τις έντονες συμπεριφορές; Πίσω από όλη αυτή την αμφισβήτηση κρύβεται μόνο η απόρριψη όλων των κακώς κείμενων ή υπάρχει και κάτι άλλο;

Η δουλειά της Κωνσταντίνας Πίστα είναι μια πολύ ενδιαφέρουσα μελέτη, σημαντική συνεισφορά στην ανάλυση και την κατανόηση των κόμικ, αυτού του ιδιαίτερου είδους τέχνης που όλοι διαβάσαμε, όλοι αγαπήσαμε και μας έκανε σίγουρα να χαμογελάσουμε. Έστω κι αν αυτό το χαμόγελο ήταν κάπως πικρό μερικές φορές. Η Μνημόνικα είναι το χαριτωμένο δημιούργημα της συγγραφέως και με τις περιπέτειές της ολοκληρώνεται αυτή η μελέτη πάνω στην τέχνη των κόμικ και την αμφισβήτηση που αυτά εκφράζουν απέναντι στον κόσμο των μεγάλων.
     Φυσικά, όπως εύκολα φαντάζεται κανείς, η Μνημόνικα είναι παιδί του μνημονίου. Οι γονείς της την έδιωξαν από το σπίτι, επειδή ως τρίτο παιδί αποτελούσε τεκμήριο με τα νέα φορολογικά μέτρα, όμως εκείνη δεν τους κρατά κακία και βρίσκει καταφύγιο σ’ ένα πάρκο. Βιοπορίζεται πουλώντας οικονομικές συμβουλές με αντάλλαγμα τρόφιμα και προϊόντα, ενώ σατιρίζει με τρόπο καυστικό την τρέχουσα πολιτικοκοινωνική κατάσταση. Φίλοι της, ο γεμάτος χαρά Χαράλαμπος, η Serfitsa, που αποτελεί το alter ego της συγγραφέως, ο άφραγκος φορολογούμενος Φραγκίσκος και η καλή της νεράιδα Αιμιλία, που τα έχει λίγο χαμένα.
     Τελικά, τι ζητούν οι μικροί ταραξίες- πρωταγωνιστές των εικονογραφηγημάτων που αναφέρονται σε αυτή τη μελέτη; Το κοινό τους χαρακτηριστικό είναι ότι εκδηλώνουν ‒ο καθένας με τον δικό του τρόπο‒ έντονη αμφισβήτηση για τον κόσμο τον οποίο δόμησαν οι μεγάλοι, και εκφράζουν την απαισιοδοξία τους για τη μελλοντική πορεία αυτού του κόσμου. Κάνουν όμως σαματά μόνο για να στενοχωρήσουν τους γύρω τους ή μήπως το βαθύτερο αίτημα-κίνητρο είναι η ανάγκη τους για έναν κόσμο με περισσότερη αγάπη και στοργή;

Χαρά Νικολακοπούλου, φιλόλογος ‒ συγγραφέας

Πρόκειται για ένα βιβλίο που, ενώ δεν μας λέει κάτι πραγματικά ρηξικέλευθο, διαβάζεται ευχάριστα και απευθύνεται κυρίως σε ανθρώπους που δεν έχουν μεγάλη σχέση με τα κόμικ ή τα θεωρούν υποδεέστερη μορφή τέχνης. Η συγγραφέας προσπαθεί με απλά και κατανοητά επιχειρήματα να δείξει ότι αυτό δεν ισχύει και ότι τα κόμικ μπορούν να προσφέρουν τροφή για σκέψη και ειδικά αφορμές για αμφισβήτηση και σύγκρουση με τον κόσμο των μεγάλων και την καθεστηκυία τάξη (κάτι που, προφανώς, είναι και το κεντρικό θέμα του βιβλίου).

Γιώργος Μανίκας, εκπαιδευτικός, κριτική δημοσιευμένη στο greekcomics.gr

πίστα (η) ουσ.[<γαλλ. piste <λατιν. pista] φουντοτόμαλλο δίποδο που ενδημεί στο Βέλο Κορινθίας, γένους θηλυκού, μητέρα δύο μικρών, επίσης θηλυκών|| άτομο που ανακατεύεται με πάσης φύσεως καλώδια και που συχνά γίνεται αντικείμενο πειράγματος για ένα υπόλοιπο αμερικάνικης προφοράς|| εκπαιδευτικός μέσης εκπαίδευσης, ελαφρώς αμειβόμενη, με αμοιβή διαρκώς εξατμιζόμενη|| αν και σπούδασε Πληροφορική, εξαιτίας της αγάπης της για το γράψιμο έφτασε στη Φλώρινα να παίρνει μεταπτυχιακό στη «Δημιουργική Γραφή»|| ακούει και στο όνομα Κωνσταντίνα._

Επικοινωνία με τη συγγραφέα: pistaki@sch.gr